Od Tatarów

Niedawno pisałem o nazwiskach tatarskich. Dziś kontynuacja tematu. Oto przykłady nazwisk herbowej
szlachty tatarskiej (ale nie tylko) i częstość ich obecnego występowania:
Achmatowicz — 14
Aziulewicz — 8
Bołsunowski — 6
Buczacki — 74
Churamowicz — 0
Iljasiewicz — 7
Kirkor — 40
Kryczyński — 45
Łowczycki — 13
Musielewicz — 223
Połtorzycki — 21
Safarewicz — 62
Skinder — 303
Smolski — 474
Sulkiewicz — 58

Od sowy

Sowul to nazwisko pochodzące od nazwy ptaka, którego kojarzymy z mądrością, czyli sowy. Istnieje spora grupa nazwiska mających ten źródłosłów. W zasobie znajdujemy 447 nazwisk w formie męskiej i 558 w formie żeńskiej Sowula.

Od korca

Korcz, Korcza, Korczak, Korcza, Korczala, Korczało, Korczan, Korczek, Korczel, Korczeń, Korczyc, Korczyn, Korczyński, to grupa nazwisk utworzonych od słowa korzec, dawnej miary objętości (jest jeszcze kilkanaście innych). Korcz oznaczał także ‘pniak po karczowaniu’.

Bard-

Mój ulubiony lekarz nazywa się Marcin Bardel. Zastanawialiśmy się nad pochodzeniem nazwiska Bardel i nad jego odmianą. Doktor przypuszcza, że to nazwisko francuskie i nie odmienia się w języku polskim. Anna Szczocarz

Pani Aniu, to łatwa pokusa, uznać nazwisko brzmiące z francuska (włoska, niemiecka, szwedzka etc.) za pochodzenia obcego. Prawda jest prosta i banalna. Nazwisko Bardel pochodzi od podstawy bard-, jak w starych polskich słowach bardo (grzebień tkacki), barda (topór), gwarowym słowie bardo (wzgórze) i do dziś używanym rzeczowniku bard (poeta).
Nazwisko jest odmienne i byłoby takim nawet w przypadku, gdy etymologia z(a)wiodłaby nas nad Sekwanę. Po prostu nazwy własne podlegają w polszczyźnie zasadom fleksji, czyli są  odmienne. Nazwiska tego używa 109 Polaków.

Szkiłądź

Nazwisko to ze względu na formę i wymowę może niejednego obcokrajowca wpędzić w kompleksy. Polak zaś zastanowi się nad jego etymologią. Najpewniej pochodzi ono od litewskiej nazwy Skilandis i białoruskiego Skilandz. W gwarze skiłańdziem albo skilądzem nazywano przysmak: żołądek wieprzowy lub barani napełniony salcesonem. 404 Polaków tak się nazywa.

Ktoś żwawy

Skąd się wzięło nazwisko Szpitun ? Podobno po litewsku to kosa. Wiem, że korzenie pochodzą ze wschodu i są związane z prawosławiem (Lubelszczyzna). Marek.

   

Może i ze wschodu, a może nie? Z tym źródłosłowem litewskim to chyba pudło, bo kosa to dalgis. Nazwisko, według Kazimierza Rymuta,  pochodzi raczej od niemieckiej nazwy Spieth, ta zaś od dawnego niemieckiego przymiotnika spout, czyli ‘szybki, żwawy’. Współcześnie nazwisko to nosi 80 Polaków.

Zawadzki z Zawady

Zawadzki pochodzi od przymiotnika zawadny, czyli ‘zawadzający, przeszkadzający’ (a ten od zawady – przeszkody). Może też pochodzić od nazw miejscowych Zawada, Zawady. Nazwisko to nosi 35224 Polaków, znajduje się ono na 53 miejscu listy najpopularniejszych nazwisk polskich.

Skąd Ostoja?

Nazwisko to pochodzi od wyrazu pospolitego ostoja. Niektórzy objaśniają je jako ‘człowiek, który czyni pokój’, ale bliższe prawdy byłoby jego wyjaśnienie jako ‘oparcie’ czy ‘przystań’. Dawniej ostoją nazywano też ‘tymczasowe schronienie, osłonę albo podstawę’. U Macieja Stryjkowskiego (XVI wiek) znajdujemy zwrot ostojać się w znaczeniu ‘ostać się, oprzeć się, uratować’. W gwarze zachowała się ostoja w znaczeniu ‘stanowiska myśliwego’. Do dziś w użyciu pozostaje (np. w słownictwie myśliwskim) słowo ostoja jako ‘knieja, matecznik zwierzyny leśnej‘ Współcześnie nazwisko to nosi 185 Polaków.

Ordyńskie nazwiska

Nazwisko Orda ma wyraźnie rodowód tatarski, bowiem właśnie tak nazywano ‘obóz’ lub szerzej ‘państwo tatarskie’. Pochodzi stąd liczna grupa nazwisk wariantów typu: Ordan, Ordecha, Ordoszewski, Ordyniec, Ordziniak, Ordynka (jak nazywano szablę tatarską). W staropolszczyźnie ordą nazywano (wiadomo, za sprawą tatarską!) ‘hordę, tłuszczę, zgraję’, zaś pisarze tej doby chętnie używali przymiotnika ordyński właśnie w znaczeniu ‘tatarski’. „Straszne ojczyźnie ordyńskie kajdany” pisał Szymon Starowolski. Jak podaje Mały słownik zaginionej polszczyzny (Kraków 2006) ordą nazywano też jedną z kilkunastu odrębnie zorganizowanych wsi królewskich w ziemi halickiej i lwowskiej, zamieszkałych przez ludność służebną, zwaną ordyńcami lub kalannymi. W zasobie współczesnym spotykamy 339 nazwisk Orda.

Srogi Krutul

Uwagę moją przyciągnął  Poczet Nazwisk Polskich – wyznaje ciepło p. Mirosława Jabłonka. Z dużą ciekawością czytałam cykl „Spod znaku półksiężyca” (w ramach Pocztu Nazwisk Polskich publikowanego w „Tygodniku Angora” – J. Ch. P.), ponieważ w rodzinie mego ojca podaje się niejasne pochodzenie tatarskie. Pominę tu szczegóły, ale dodam, iż mój ojciec nosi nazwisko Krutul.

Pani Mirosławo,
I w tym przypadku trudno o bezpośredni dowód pochodzenia. Kruty, dawny przymiotnik, od którego pochodzi Pani nazwisko, oznaczał ‘człowieka srogiego, mocnego, tęgiego’. Owszem, były to cechy ludzi bitnych, wojowniczych, może nawet zawadiaków, ale czy od razu Tatarów? Spora grupa Polaków, bo 364, nosi takie nazwisko.

Melchior po polsku

Majchrzak to odimienne nazwisko od hebrajskiego Melchiora. W Polsce XIV wieku, jak podaje prof. Kazimierz Rymut, imię wykazywało różnorodne wahania fonetyczne, począwszy od Melchiara, Marchela, Merchara do Melchiela. Formę Majchrzak odnotowano w XVII wieku. W zasobie jest dziś 18325 tych nazwisk.
Nazwiska od imion? – już można o tym czytać.

August zlitewszczony

Augustajtys to zlituanizowana forma pochodząca od imienia August. „Zlituanizowana”, czyli taka, która nabrała cech języka litewskiego.W Polsce nazwisko to notowane było już w XIV stuleciu, tu zaś mamy do czynienia z formą używaną na ziemiach litewskich. Znajdujemy 48 nazwisk w zasobie, przy czym – jak należało sie spodziewać – zdecydowana większość Polaków o tej godności mieszka na Suwalszczyźnie.

Czy Mika mika?

Nazwisko Mika jest dość często spotykane, bo 8869 Polaków tak się dziś nazywa. Pochodzi ono od Mikołaja, a po raz pierwszy zostało zanotowane w 1392 roku. Gwarowy czasownik mikać oznaczał ‘krzyczeć, mruczeć, fikać’ i to stąd chyba wzięła się wysoka frekwencja tego nazwiska.

Piaścik

Nazywam się Karol Piaścik. Moje nazwisko najczęściej występuje w północno-wschodniej Polsce, ale instynkt coś mi mówi że może mieć początek gdzieś z południa ze względu na zakończenie -ik, na Śląsku dość często występujące. Czy nazwisko może pochodzić od słowa piastować? Karol Piaścik.

Panie Karolu, nazwisko jest polskie, powstało od piasty, czyli 'głowy koła' lub mitologicznego Piasta kołodzieja, ale może też od – co zresztą sam Pan podpowiada – od czasownika piastować? Piaścik to zatem 'ten którego trzeba było długo piastować'? Ładne. Trzeba by trochę poszperać w metrykach. Przyrostek -ik nie jest specyficzny dla Śląska (prędzej -uk, -ok), zwykle wskazuje na formę zdrobniałą. Obecnie 1016 Polaków nosi to nazwisko.

Szurgot szurga w surducie

Surgota, rzadkie nazwisko, prawdopodobnie pochodzące od rzeczownika surgut, jak dawniej mawiano na surdut. Ale możliwe jest też inne wyjaśnienie, mianowicie od czasownika szurgać, szurgotać (szurać), od czego pochodzą nazwiska takie, jak: Surga, Surgot, Szurgot. W gwarze szurgot to oberwaniec.
W zasobie mamy 27 nazwisk Surgota.

Węglan potasu a nazwiska polskie

Nazwisko Potaś wywodzi się od słów potasz, potaż, potaś, oznaczających węglan potasu, otrzymywany z popiołu drzewnego, używany do celów przemysłowych. Potażnikiem nazywano człowieka, produkującego potaż. W staropolszczyźnie określano też tym słowem wywar z mięsa lub warzyw, albo rosół (Mały słownik zaginionej polszczyzny, red. Felicja Wysocka, Kraków 2003). W zasobie 287 nazwisk.

Nazwiska „anatomiczne”

Przykłady nazwisk związanych z anatomią i liczba użytkowników:

Głowa — 1394

Jelito — 463

Kość — 873

Mózg — 14

Nerka — 339

Noga — 8292

Nos — 351

Oko — 564

Pęcherz — 383

Ręka — 103

Śledziona — 412

Wątroba — 2614

Ptasie nazwiska

Bogaty i wielobarwny jak pawi ogon jest zbiór nazwisk polskich, utworzonych od nazw ptaków. Przede wszystkim jest Ptasznik (1216 nazwisk). Roboty ma sporo, bo samych nazwisk Ptak mamy w polszczyźnie 11472. Frekwencja nazwisk symetrycznie odzwierciedla stan znany nam z przyrody. Najwięcej nazwisk utworzono od nazw najpopularniejszych gatunków. Najczęściej występującym jest poczciwy Wróbel. W zasobie nazwisk polskich mamy 44010 takich form. Niewiele ustępuje mu Sikora (39850), potem długo, długo nic i znajdujemy Kruka (19293) i Ziębę (19024).

A Naruszewicz?

Nazwisko Naruszczka pochodzi zapewne zapewne od antroponimu (nazwy osobowej) Narusz (jest również takie nazwisko), pochodzącej od litewskich nazw osobowych Narusz, Naruszas. Możliwe jednak, że powstało od czasownika «naruszyć». 33 nazwiska w zasobie.

Achillesów dwóch

Z mitologii greckiej znany jest Achilles, przezornie uodporniony na śmierć przez matkę, która zanurzyła go w tym celu w rzece Styks. Ale by go nie utopić, musiała go za coś trzymać, więc pięta herosa pozostała wrażliwa. Wykorzystał to pod Troją Parys, który właśnie w piętę ugodził Achillesa strzałą, na pewno zatrutą, bo ranny natychmiast zszedł z tego padołu. Dwóch Polaków nosi to dumne nazwisko, choć czy wywodzą swoje rody spod Troi – tego nie wiem. Jeden na pewno żyje w Kieleckim.

Noster, czyli «nasz»

Nazwisko rodowe mojej mamy brzmi Noster. Dziadkowie pochodzą z byłego województwa rzeszowskiego z okolic Domaradza. Według pogłoski krążącej w rodzinie nazwisko to było nadawane osobom bezimiennym przez miejscowego proboszcza.

Czy istnieje może inne wytłumaczenie pochodzenia tego nazwiska?

Łacińskie przydomki, z których powstawały później nazwiska (pochodzące od czasownika, zaimka czy rzeczownika), nadawano w polskim kościele nie tyle osobom bezimiennym, ile dzieciom urodzonym poza małżeństwem, bądź z nieznanych rodziców (podrzutkom), przykładem może być właśnie Noster, czyli «nasz». Choć bez swego rodu, to jednak przyjęty do wspólnoty.
Istnieje też etymologia obca, prowadząca do niemieckiej nazwy osobowej Naster, ta zaś do ast, czyli «guza, narośli».

Jest to fragment nowej książki Nazwiska od imion.

Popularne nazwiska od imion

Książka o nazwiskach od imion już jest w druku. Warto więc się dowiedzieć, które spośród takich nazwisk należą do najczęściej dziś występujących.
Oto przykłady: Jankowski – 65942  użytkowników, Wojciechowski – 63519, Piotrowski – 57934, Pawłowski – 52744, Michalski – 51325 Adamczyk – 49599, Michalak – 40409, Tomaszewski – 38139, Pietrzak – 37255, Marciniak – 36969, Jakubowski – 35851, Urbański – 31521, Kubiak – 31281, Maciejewski – 31224, Szczepański – 31208, Kaźmierczak – 28198, Adamski – 28406, Andrzejewski – 26917, Szymczak – 25578, Błaszczyk – 24744.
Klub miłośników Pocztu Nazwisk Polskich już działa.

Ile osób nosi nazwiska od imienia Bazyli?

Oto wykaz przykładowych nazwisk i częstość ich występowania we współczesnej Polsce:

Bazior — 168

Bazyli — 67

Bazylewicz — 81

Bazylewski —55

Wasilewski — 27870

Wasyl — 396

Wasylak — 39

Wasylewicz — 347.

Nazwiska od imienia Bazyli

Bazior – wbrew pozorom nazwisko nie wywodzi się ani od bazaru, ani czasownika bazgrać, jak sugerują niektórzy, ale greckiego imienia Bazyli (od basileus) oznaczającego ‘wodza, króla’. To wyraźny import ze Wschodu, skąd przyszły i zakorzeniły się nazwiska takie, jak m.in. Bazylewicz, Wasylak, Wasilewski. Forma poświadczona w polszczyźnie już u schyłku XV wieku.

Świtalski

Nazwisko pochodzi zapewne od rzeczownika świt (czyli ‘brzask’), a pierwsze jego notowania pochodzą z XVII wieku. W gwarze znane jest też znaczenie ‘kwiat na sośnie’. K. Rymut wskazuje także zapomniane słowo świta (albo świtka), jak nazywano odzież wierzchnią noszoną przez chłopstwo i drobną szlachtę (inaczej sukmana, siermięga), ale z czystym sumieniem pozostać możemy przy porze dnia. Chociaż… świtać oznaczało też ‘kopnięcie nogą’, albo ‘szybkie bieganie’ bądź ‘skoki końskie’. 3180 Polaków nosi tę godność (mimo że nie herbową).

Poczet Nazwisk Polskich już na Facebooku, wystarczy kliknąć.

Scelina

Nazwisko Scelina pochodzi od słowa szczelina, a tym słowem nazywano kiedyś odłupany kawałek drewna, trzaski służącej do podpałki. Forma ta powstała w wyniku mazurzenia. Jest to zjawisko fonetyczne typowe dla gwar Małopolski i Mazowsza, a polega na wymawianiu głosek [sz, cz, ż, dż[jako [s, c, z, dz], np. [jesce zyje]. W zasobie 185 nazwisk.

Poczet Nazwisk Polskich już na Facebooku, wystarczy kliknąć.

Nie wszyscy Święci...

Nasze głęboko uduchowione społeczeństwo chlubi się tylko 495 Świętymi i 44 Święcicami, jak w dawnej polszczyźnie nazywano kobiety święte (nie ma za to żadnego Błogosławionego!) i śladową liczbą Pielgrzymów (23). Nikt z nas nie nazywa się Modlitwa, a tylko 13 nosi nazwisko Różaniec (za to jest 110 Różanieckich). W staropolszczyźnie różaniec nazywano koroną, a nazwisk Korona mamy 1814.

Poczet Nazwisk Polskich już na Facebooku, wystarczy kliknąć.

Jesienne nazwiska

Od późnego średniowiecza funkcjonują w zbiorze nazwisk polskich nazwiska utworzone od nazw miesięcy. Są to zatem jedne z najstarszych nazwisk i na pewno poprawią samopoczucie ich właścicieli, nie podejrzewających, jak chlubna genealogia tkwi w pozornie banalnych nazwiskach, takich jak Styczeń czy Lipiec.
Najmniej w języku polskim mamy nazwisk Październik (tylko 66). I trudno nam dociec, dlaczego. Czyżby pierwszy miesiąc jesieni nie cieszył się uznaniem przodków? Może tak było, bo i Listopadów mamy niewielu (254). Trudno jednak podejrzewać, by to aura decydowała, kto jakie nazwisko otrzymał, bo znienacka Grudniów jest aż 6619.

Ktoś, kto skądś przyszedł

Z wielką przyjemnością czytam Pana stałą rubrykę. I za to, że jest – dziękuję. Mam pytanie o moje nazwisko panieńskie Przybyła. Od czego pochodzi?

Godność Przybyła wywodzi się od staropolskiego słowa przybyła, jakim określano ‘kogoś, kto przybył, przyszedł skądś’. Musiało to być popularne określenie, skoro do dziś w polszczyźnie funkcjonuje 11949 takich nazwisk.

O tym nazwisku i tysiącach innych w książce „Skąd się wzięło moje nazwisko?”.

Rodzinka

Pewnego pięknego dnia (lub nocy) przychodzimy na ten świat, aby spędzić tu trochę czasu. Rodzimy się jako chłopiec lub dziewczynka, a wita nas duże grono bliskich ludzi. To nasza rodzina. Słownictwo określające osoby z najbliższego i nieco dalszego otoczenia człowieka jest bardzo bogate. Nie dziwi zatem fakt, że nazwy te znalazły odbicie również w polskich nazwiskach.

Tytułowa Rodzinka służy jako nazwisko 146 osobom, a jej dawna nazwa Ród – 34. Dziecko w spisie nazwisk pojawia się tylko raz, ale staropolskie określenia wyrazu dziecię, czyli Dziecina i Robionok,> 76 i 57 osobom posłużyły jako nazwisko. 35 Polaków nazywa się Dzieciak.

Więcej o nazwiskach Polaków i o Twoim nazwisku.

Ilu Polaków jest w Polsce?

Czy naprawdę jesteśmy narodem etnicznie jednorodnym? Wgłębiając się w zasób polskich nazwisk, okazuje się, że nie za bardzo, bo z różnych stron nas losy przywiodły. Jeżeli przyjąć za wiarygodne założenie językoznawców, nazywano nazwą narodowości ludzi, którzy niegdyś przywędrowali na ziemie polskie. Potem nazywano tak tych, którzy za pracą powędrowali w obce strony. Demografowie mówią, że nad Wisłą pomieszkuje dziś około 38 milionów Polaków, ale według zasobu polskich nazwisk, Polaków mamy tylko... 19086.

Pani Wieliczka i pan Wielicki

Przykłady nazwisk od nazw geograficznych i liczba ich wystąpień, cz. 2.
Skawa — 3
Skawiński — 2353
Toruń — 489
Toruński — 539
Warszawa — 289
Warszawski — 1941
Wielicki — 422
Wieliczka — 66
Żywiec — 429
Żywiecki — 375

Pani Poznańska i pan Poznań

Nazwiska od nazw miast oraz liczba ich użytkowników:
Ciechanowski — 317
Ciechanów — 10
Lwowski — 112
Lwów  — 7
Olkuski — 272
Olkusz — 164
Płock — 1
Płocki — 922
Poznań — 172
Poznański — 3673

Od Siewierza jechał wóz

Nazwiska wywodzące się od nazw geograficznych należą do tzw. nazwisk genetycznych. Istnieją zarówno w formach rzeczownikowych, jak i przymiotnikowych, te drugie zresztą są wyraźnie liczniejsze. Tytułowy Siewierz z melodii ludowej pojawia się w zasobie nazwisk polskich 22 razy, ale forma Siewierski aż 2164 razy! Historycznie nazwiska tworzone od nazw wsi (miejscowości) dotyczyły – i to od średniowiecza – głównie szlachty, potem mieszczaństwa.

Basałyga

Nazwisko Basałyga powstało od wyrazu basałyk, który oznaczał rodzaj bicza z uwiązaną na końcu kulką ołowiu. „Kazano go nielitościwie ołowianymi basałykami bić” czytamy u księdza Skargi. Tak również zwano «człowieka leniwego i ślamazarnego, próżniaka» albo «chłopca psotnika». Mamy 114 takich nazwisk.

Bryła czy grzywna?

Wiele polskich nazwisk pochodzi od dawnych jednostek wagi i objętości. Oto przykłady takich nazwisk i częstość ich występowania:

Achtel — 35

Antał — 46

Bałwan — 10

Baryła — 2618

Beczka — 9

Bela — 593

Centnar — 13

Grzywna — 2159

Konew — 4

Libra — 1

Łut — 10

Półbeczko — 19

Rączka — 3823

Ryza — 51.

Więcej na ten temat w książce Skąd się wzięło moje nazwisko.

Nazwiska od „łowić”

Jest ich wiele, np. Łowas, Lowas wywodzą się od czasownika łowić, czyli «chwytać, polować». Obie formy używane są współcześnie przez Polaków,  a mamy odpowiednio 39 i 24 nazwiska w zasobie.

Pętlicka

Chciałabym poznać rodowód mojego nazwiska (jak pewnie wielu czytelników). Nazywam się Pętlicka, pochodzę z Kraśnika koło Lublina. W tych okolicach jest o tym nazwisku tylko moja rodzina. Z tego co wiem, moi pradziadowie zamieszkiwali na Lubelszczyźnie, podobno mieli nawet herb szlachecki.

Agnieszka Pętlicka

Nazwisko pochodzi od rzeczownika pętla (niegdyś: petla albo jak na Litwie mawiano: petelka). Pętlać się znaczyło w gwarze «plątać się». Pętlicą zaś flisacy nazywali «kiełbasę». Obecnie w zasobie mamy 234 takie nazwiska. Niestety, w serwisie heraldycznym nazwiska Pani nie znalazłem, co może wskazywać, iż ród nie posiadał szlachectwa.

Co to jest trzópek?

Myślę, że moje nazwisko powinno Pana zainteresować, a jeśli logicznie uzasadni Pan jego genezę, wówczas... chylę czoła. Nazywam się Trzópek :))) Przez¨„ó”, a nie „u”.
Pozdrawiam
Karolina

Etymologia Pani nazwiska jest prosta i bogato udokumentowana. Pochodzi od staropolskiego słowa trzop, czyli «garnek, skorupa». Jak pisze A. Brückner „Jeszcze w 17 wieku ogólnie używane: trzopy z gliny garncarz skruszył». Trzópek to po prostu «garnczek», albo – współcześnie – «rondelek».

Bohaterowie literaccy są wśród nas (3)

Stasia Bozowska to legendarna literacka „Siłaczka”, bohaterka opowiadania Żeromskiego, pełna poświęcenia nauczycielka, która nie bacząc na szczęście osobiste, ani na tyfus, oddaje życie misji szerzenia oświaty. Do tego na Podolu, jakby nie było bezpieczniejszych okolic. Ponad setka Polaków tym nazwiskiem upamiętnia niebogę.

Hej Kolada, Kolada!

Nazwisko Kolad wywodzi się od kolędy, pieśni albo daniny kościelnej. Po ukraińsku kolada (albo kołada). 170 nazwisk w użyciu.

Nazwy biurowe

Wybrane przykłady nazwisk i częstość ich występowania:

Biórko — 2

Biurko — 6

Gabinet — 109

Krzesło — 6

Lampa — 697

3333

Nazwisko Walicki pochodzi od postawy wal, ta zaś od imion typu Walenty, Walerian. Także może pochodzić od czasownika walić. Mamy 3333 takie nazwiska.

Bogowie greccy a polskie nazwiska (2)

Wybór nazwisk z tej grupy i przykładowa częstość ich występowania:

Achilles — 2

Apollo — 44

Ares(t) — 16

Arion — 2

Ate(ński) — 14

Ate(s) — 20

Atlas — 38

Atlasiński — 15

Centaur — 3

Ceres — 1

Charon — 9

Charyta — 14

Chiron — 1

Bogowie greccy a polskie nazwiska (1)

Ares, grecki bóg wojny, generalnie osobistość wredna, bo złośliwa, kłótliwa i szpetna, służy dziś jako nazwisko 16 Polakom; pewnie ze względu na fatalną reputację gościa do formy tej dostawiono wygłosową literkę –t. Podobny zabieg dotyczy nazwiska Ate, do którego dodano literkę -s. Ate, córka bogini niezgody, jak Ares, była bardzo w towarzystwie bogów nielubiana, a nawet została przegnana z Olimpu.

Pyra

Nazwisko Pyra może mieć aż trzy źródłosłowy. Pierwszy, od słowa pyra w znaczeniu ‘stos drzewa’, drugi (gwarowy) – ‘kartofel’, wreszcie od czasownika pyrkać w znaczeniu ‘furkać, pykać’. W zasobie mamy 1848 takich nazwisk.

Pan Łoś, pani Klempa

Przykłady nazwisk „odzwierzęcych” i częstość ich występowania:

Borsuk – 1571

Bóbr – 12

Jeż – 3842

Klempa – 20

Kret – 2502

Kuna – 3719

Łasica – 716

Łoś – 5022

Suseł – 202

Wiewiórka – 641

Żubr – 47

Ba-

Nazwisko Baszczyszyn wywodzi się zapewne od imion zaczynających się na Ba-, np. Barbara, Bartłomiej, Bastian. W zasobie współczesnych nazwisk znajdujemy ich 18.

Państwo Kapeluszowie

Nakrycia głowy najbogaciej są reprezentowane w wykazie nazwisk przez Toczek (aż 2307 Polaków nosi takie nazwisko). Czapka wypada słabiej, ale też przekracza tysiąc (dokładnie: 1313). Kapelusz ratuje swój honor i klasę, dając nazwisko 110 osobom. Welon pojawia się 102 razy, Czapeczka służy 71 Polakom jako nazwisko. Ale taki Beret... Tylko dwa razy pojawia się w spisie nazwisk

Parus

Nazwisko pochodzi od słowa parus, jakim określano w gwarze dzieciaka, szczególnie zaś dziecko niesforne. Paruskiem (albo paruchem) nazywano z kolei ‘szmaty, byle jakie gałgany’. Mamy 664 i wiele nazwisk pochodnych.

Więcej informacji w książce Skąd się wzięło moje nazwisko.

Massipus

Nazwisko Massipus powstało najpewniej od podstawy mas-, a dalej od wschodniosłowiańskiej formy imienia Mojżesz – Mosiej. Ale skąd ta latynizacja? W wariantach pojawiają się formy z podwojeniem głoski -ss- (np. Massan, Massiuk, Masson). Co ciekawe, wielotomowy słownik nazwisk polskich współcześnie używanych K. Rymuta (opartego przecież na bazie PESEL) nie notuje takiego nazwiska…

                       

Nazwiska od jednostek rachuby

Pochylmy się nad staropolskimi jednostkami rachuby. Część z nich funkcjonuje do dziś, część zanikła po drodze. Dobrze sobie w języku radzą Tuzin (81 nazwisk) i Mendel (2083), tylko w jednym przypadku zachowała się do dziś – w formie nazwiska Sztych – jednostka oznaczająca 20 sztuk. W 800 przypadkach istnieje nazwisko Gros, oznaczające niegdyś tuzin tuzinów (czyli 144). Istnieje dziś niemal tysiąc nazwisk Kopa (60 sztuk). Dla ścisłości dodajmy jeszcze godność Izba, odnoszącą się nie tyle do pomieszczenia, co liczby 40.

Rupa

Nazwisko Rupa pochodzi od podstawy rup-. W staropolszczyźnie rupie to były ‘larwy, glisty’, również ‘zmartwienie’. Prawdopodobne pochodzenie także od dawnego czasownika rupieć ‘gryźć, kąsać’, albo imienia Rupert (Robert). Rupny znaczyło tyle, co ‘zadbany, barwny’. W zasobie są 333 takie nazwiska.

Wiercigroch

Zastanawiam się – pisze pani Agnieszka – nad genezą mojego nazwiska Wiercigroch, które wywołuje uśmiech na wielu twarzach. Ile osób w Polsce też musi je powtarzać przy przedstawianiu się np. w urzędach (prawie zawsze muszę je wymówić kilkakrotnie)? Mam nadzieję, że zaspokoi Pan ciekawość moją i wszystkich noszących to śmieszne nazwisko.

Dlaczego śmieszne, Pani Agnieszko? Wiercigroch, to bardzo stara forma wywodząca się od wiercić, wiercieć. Staropolski wircioch to nazwa tłuczka do ucierania.

Nazwiska biblijne (2)

Przykłady nazwisk pochodzących od imion postaci biblijnych i częstość ich występowania:

Balak — 359

Baltazar — 10

Barabasz — 1727

Baruch — 203

Dawid — 4616

Goliat — 286

Eliasz — 1453

Gabriel — 1165

Lot — 127

Herod — 188

Izaak — 27

Izajasz — 43

Jakub — 32.

Nazwiska biblijne (1)

Tylko jeden nasz rodak nosi nazwisko Amos, po proroku, autorze biblijnej Księgi Amosa (ale formy Amosow używa jeszcze dwóch innych Polaków). Unikająca podwojonych spółgłosek polszczyzna zmodyfikowała imię Annasz na Anasz i takich form nazwiska mamy 63, plus bardzo wiele odmian z licznymi, różnorodnymi formantami (przyrostkami dołączanymi do nazwiska). Słynny asystent apostoła Pawła – Archip utrwalił się w 8 nazwiskach, natomiast tylko w dwóch – Aser (syn Jakuba) i to w formie Aseryczew.

Statkun

Jestem zainteresowany nazwiskiem Statkun. Chciałbym się dowiedzieć, z jakiego języka się wywodzi i co może oznaczać. Ojciec i dziadek przyjechali do Polski po II wojnie światowej z okolic Wilna, dokładnie z parafii Mejszagoła. Zamierzam poznać rodzinne korzenie i zapewne będzie mi to pomocne. Pozdrawiam serdecznie.
Mirosław

Nazwisko Statkun pochodzi od nieużywanego już słowa statek, jak w staropolszczyźnie nazywano «sposób życia, obyczaj, mienie ruchome». Ksiądz Piotr Skarga wołał „Mężnie mu się stawił i w swoim statku trwał”. Ciągle znane jest słowo statki, używane niekiedy na określenie np. zastawy stołowej, talerzy sztućców. Ale możliwa też etymologia odprzymiotnikowa, od stateczny, zatem «dzielny, poważny, cnotliwy, stały w poglądach». Pochodzenie rodu wskazuje na Kresy Wschodnie, gdzie w żywym języku zachowało się wiele barwnych reliktów leksykalnych. W użyciu jest współcześnie 25 nazwisk.

Barbara Barbarczuk?

Wielce szanowny panie Przydomku!

Byłbym wdzięczny za podanie mi nazwisk pochodzących od imienia Barbara.

Z szacunkiem i pozdrowieniami – Adam

Imię Barbara znane jest w polszczyźnie od XIV wieku, także w formie Barbora. Jest pochodzenia grecko-łacińsko i oznaczało «cudzoziemkę». K. Rymut w Słowniku historyczno-etymologicznym podaje następujące nazwiska pochodne: Barbaro, Barbarczuk, Barbarczyk, Barbarewicz, Barbarian, Barbarowicz, Barbarowski, Barbarski, Barbarycz, Barabryk, Barbarzak, Barbarzyk, Barborka, Barbórka, Barbura, Barburski, Barburzyński, Warwara, Warwarczuk, Warwarczyk, Warwarczyn, Warwarko, Warwarków, Warwarów, Warwaruk, Warwaryk. W sumie grupa niezbyt liczna i o niewielkiej frekwencji we współczesnym języku.

Klęk, Klęka

Szanowny Panie Przydomku

Z zainteresowaniem śledzę redagowany przez Pana Poczet Nazwisk Polskich. Proszę o analizę pochodzenia i znaczenia nazwiska Klęk. Będę także wdzięczny za wskazania, ile osób takie nazwisko nosi. Z góry bardzo dziękuję

Jacek

Panie Jacku

Nosi Pan staropolskie nazwisko utworzone od czasowników: klęczeć, klękać. Nazwisko Klęk pojawia się w dokumentach datowanych na XV–XVI wiek. Na tym samym rdzeniu powstały nazwiska m.in. takie, jak: Klęka, Klęczar, Klęczka, Klęczny (jak podaje Kazimierz Rymut w książce Nazwiska Polaków).

Istnieje też odleglejsze znaczenie słowa klęk. Aleksander Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego podaje, że znaczyło ono «kozica u pługa». Obecnie 629 Polaków nosi nazwisko w tej formie, zaś 100 kolejnych w formie Klęka.

Nazwiska od ziółek

Oto wybór takich nazwisk i częstość ich występowania:

Anyż — 231

Glistnik — 0

Hanyż — 93

Kocanka — 2

Kozłek — 0

Krwawnik — 42

Lawenda — 216

Lubczyk — 300

Lubszczyk — 364

Melisa — 18

Mydlnica — 0

Naparstnica — 0

Nawłoć — 0

Piołun — 2

Podbiał — 61

Prawoślaz — 0

Rumian — 436

Rzepik — 2

Skrzyp — 337

Wrotycz — 0

Żarnowiec — 120

Żywokost — 0

Nazwiska jak miesiące

Od późnego średniowiecza funkcjonują w zbiorze nazwisk polskich nazwiska utworzone od nazw miesięcy. Są to zatem jedne z najstarszych nazwisk i na pewno poprawią samopoczucie ich właścicieli, nie podejrzewających, jak chlubna genealogia tkwi w pozornie banalnych nazwiskach, takich jak Styczeń czy Lipiec. Ciekawie jednak układa się częstość ich występowania, tak jakby język dokładnie odwzorował kulturową wartość nazwiska.
Najwięcej jest Majów, potem Kwietniów, Grudniów i Lipców.

Można o tym przeczytać więcej w książce Skąd się wzięło moje nazwisko.

Chlebek

Podstawowym pokarmem człowieka, i to od 12 tysięcy lat, jest chleb. Co interesujące, nie ma w zasobie nazwisk polskich formy podstawowej. Istnieje za to kilkadziesiąt form pochodnych od rzeczownika chleb, notowanych w dokumentach już od roku 1400, zaś najpopularniejszym pozostaje nazwisko Chlebek (noszą je 963 osoby). Czy w tym ujmującym zdrobnieniu nie czuć ciepła, smaku i zapachu właśnie upieczonego chleba?

Piecuch?

Nazwisko Domalążek pochodzi od rzeczownika dom, a to prowadzi do domownika. U Stefana Reczka w Podręcznym słowniku dawnej polszczyzny znajdujemy pochodną nazwę Domalegaj, czyli ‘piecuch’. Większego domatora bodaj już nie znano. Proweniencja zacna, bo XIV-wieczna. Dziś jest jeszcze 86 takich nazwisk.

Skąd nazwisko Mrożek?

Nazwisko to pochodzi od słów mróz, mrozić. Stąd wywodzą się także także nazwy osobowe  tworzone od imion staropolskich i gwarowych, np. Jamroz i Jamroży (mogą one też pochodzić od imienia Ambroży). Ten mechanizm widoczny jest we wszystkich językach słowiańskich. 2312 Polaków tak się nazywa. Wśród nich jest znakomity pisarz Sławomir Mrożek.

Bohaterowie literaccy są wśród nas (2)

Umiał Wyspiański kreować postacie magiczne, umiał… Wesele jest tego przykładem najlepszym, a przykład Wernyhory – niezwykle sugestywnym. Ten ukraiński lirnik i wizjoner, rzecznik ugody polsko-ukraińskiej, stał się kluczową postacią dla także Joachima Lelewela, Seweryna Goszczyńskiego, Lucjana Siemieńskiego, Juliusza Słowackiego, Wacława Sieroszewskiego. Jest jedną z najwyrazistszych postaci polskiego symbolizmu. Uwieczniony na obrazie przez Matejkę i na wawelskim witrażu przez Wyspiańskiego. Trwa także w czterech nazwiskach obecnie używanych.

„Ubiór człowieka”

Jeszcze niedawno taki dumny szyld tkwił nad sklepem odzieżowym w jednym z wielkopolskich miasteczek, budząc uzasadnioną wesołość. Ostatnio, przypomniawszy sobie tenże szyld, zastanowiliśmy się, na ile zbiór nazw ubiorów funkcjonuje w formie nazwisk Polaków. Okazało się, że to zbiór całkiem spory.

Oto przykłady takich nazwisk i częstość ich występowania:

But — 387

Ciuch — 57

Fartuch — 32

Frak — 24

Jesionka — 369

Kamizela — 153

Kapelusz — 110

Kurtka — 1

Paletko — 61

Płaszcz — 51

Pończocha — 124

Rękawica — 40

Skarpeta — 2

Strój — 75

Szal — 1344

Szata — 86

Nazwiska od trąby

Walerian Nekanda-Trepka w „Liber chamorum” (1. poł. XVII w.) daje dowód ogromnej popularności w czasach staropolskich śpiewaków i muzykantów, obecnych we wszystkich sferach życia Polaków. Jest więc oczywiste, że tak wszechobecna dziedzina jak muzyka, musiała znaleźć swoje odbicie w polskich nazwiskach.

Już w średniowieczu niemiecki kronikarz Thietmar wymienia taki instrument jak trąba, a zatem pojawia się nam i trębacz. Oba wyrazy, wraz z licznymi formami pochodnymi, weszły na trwałe do zasobu polskich nazwisk, nie zmieniając znaczenia, choć na pewno od X wieku zmienił się kształt i brzmienie samego instrumentu. Jako nazwiska notowane są od XIII wieku (K. Rymut) i prowadzą do licznych współczesnych form, takich jak: Trębaczak, Trębowicz, Trąbczak, Trembacz, Trembczyk, Trębaczkiewicz, Trembecki.

Kto jest rad domowi?

Nazwisko Domaradek wywodzi się od imienia złożonego Domarad, znanego w Polsce od XIII wieku. Oznaczało patriotę; tego, kto rad jest domowi, kocha ojczyznę, ziemię. Po raz pierwszy formę Domaradek zapisano w 1440 roku (jak podaje K. Rymut w ksiażce „Nazwiska Polaków”). Tylko 4 Polaków nosi takie nazwisko (wszyscy krakowianie!). Istniała też XVI-wieczna forma – domarodak, oznaczająca urodzonego w domu sługę.

Bohaterowie literaccy są wśród nas (1)

Tag to postać z Austerii Juliana Stryjowskiego, Żyd karczmarz, którego gospoda staje się metaforą Arki Noego z I wojną światową zamiast potopu. Refleksyjna postać uosabia żydowski fatalizm, ale nie poddającą się łatwym tłumaczeniom zawiłych problemów. Czterech Polaków nazywa się Tag, co jest prostą kalką niemieckiego dzień.

Charachajczuk

Nazywam się Charachajczuk, a dowiedziałam się, że moi przodkowie pochodzili z Wiśniowczyk (miasteczka w pobliżu Lwowa). Proszę o bliższe informacje na temat mojego nazwiska.

Że nazwisko pochodzi z Kresów Wschodnich to pewne (wskazuje na to sufiks –uk), ale jaką ma podstawę? Być może od ukraińskiego imienia Harasym, które dało m.in. nazwiska takie jak Charaszewski. Ale niewykluczone jest pochodzenie od gwarowego słowa charchała, oznaczającego «człowieka chrząkającego». Być może wywodzi się od czasowników charkać, charchać, czyli «chrząkać, pluć». Kryje się w tym nazwisku jakiś sekret, którego rozwiązanie przynieść może wnikliwe badanie genealogiczne. Nazwisko jest rzadkie (tylko 26 Polaków nosi je obecnie) i na pewno warte rodzinnego dochodzenia.

„Nie janajże mi...”

Noszę mało spotykane nazwisko w Zachodniopomorskiem. Wiem, że w okolicach Tarnowa występuje częściej. Jednak największy problem mam z tym, że nie wiem, od jakiego słowa ono pochodzi. Nazywam się Janawa.

Wbrew pozorom etymologia jest tu bardzo prosta. Nazwisko pochodzi bowiem od Jana. Odnotowano je pod koniec XV wieku, a dziś używa go 179 Polaków. Wiąże się z tym nazwiskiem (imieniem) ciekawa historia, mianowicie czasownik janać używany był w zwrocie janować komuś, to znaczy, jeśli nie znało się czyjegoś imienia, zwracano się doń… Janie. U Knapskiego czytamy: „Nie takci mnie zową, nie janajże mi…”.

Nazwiska od imion

Czy są gdzieś w Polsce pani Maria Teresa albo pan Paweł Gaweł?
Takich nazwisk jest sporo, a poniżej przykłady oraz orientacyjna liczba osób noszących takie nazwiska.
Adam — 1518
Barbara — 90
Gaweł — 8041
Henryk — 18
Jerzy — 281
Krystyna — 3
Łucja — 13
Maria — 15
Mariola — 1
Paweł — 1
Piotr — 405
Robert — 258
Ryszard — 18
Stefan — 1404
Tadeusz — 404
Teresa — 8
Więcej informacji w książce Skąd się wzięły nasze nazwiska.

Styczeń, Luty, Marzec...

Od późnego średniowiecza funkcjonują w zbiorze nazwisk polskich nazwiska utworzone od nazw miesięcy. Są to zatem jedne z najstarszych nazwisk i na pewno poprawią samopoczucie ich właścicieli, niepodejrzewających, jak chlubna genealogia tkwi w pozornie banalnych nazwiskach, takich jak Styczeń czy Lipiec.
A skoro jest czerwiec... Czerwców w bazie danych na temat nazwisk notujemy 2156, Lipców aż 5610, Sierpniów jest dużo mniej (605).

Nieć

Nieć – w XIV-wiecznej staropolszczyźnie tak nazwano bratanka, kuzyna albo siostrzeńca. Niecić się to także 'rozpalać się, zapalać'. Powiadało przysłowie: Co się prędko nieci, to niedługo świeci. 1599 takich nazwisk jest obecnie w użyciu. 

Nazwiska „niemieckie”

W słowniku nazwisk polskich roi się od obcych narodowości. Najwięcej – pochodzących z sąsiedztwa. Polaków o nazwisku Niemiec słownik nazwisk wykazuje 13 697. Ale pamiętajmy, że mamy jeszcze Szwaba (240), Szkopa (1455), Bambra (187) i – naturlich – Prusaka (2741). Wskazuje to na prawdziwy Drang nach Osten. Nawet w starym przysłowiu polskim „Niemiec jak wierzba, gdzie go posadzisz, tam się przyjmie” słychać nutę podziwu dla migracyjnej ruchliwości sąsiadów.

Kto to był „obłój”?

Nazwisko Obłoj ma XVII-wieczny rodowód, a utworzone zostało od słowa obłój, czyli pijak. Obłojcem zwano też żarłoka, obżartucha. Istnieją 52 takie nazwiska w zasobie nazwisk polskich współcześnie używanych.

Misiak

Szanowny Panie Przydomku
Uprzejmie proszę o wyjaśnienie pochodzenia mojego nazwiska Misiak. Otrzymałem podpowiedź, że to nazwisko pochodzenia niemieckiego. Mój pradziad pochodził z okolic Radomska k/Łodzi i prawdopodobnie był wyznania ewangelickiego.

Szanowny Panie,
z żalem muszę Pana rozczarować, ale nazwisko Pańskie najpewniej wywodzi się od rodzimego „misia”, czyli niedźwiedzia, i w formie Misiak jest notowane w zasobie nazwisk polskich od 1787 roku (jak podaje Kazimierz Rymut). 

Antoł

Chciałbym zapytać o pochodzenie nazwiska Antoł. Znalazłem informację, że obecnie nosi je ok. 120 osób w Polsce. Istnieją informacje, jakoby rodzina miała pochodzić z Węgier, niektórzy jednak sugerują, że nazwisko pochodzi od imienia Antoni lub nazwy antałek, istnieją też podobne nazwiska jak: Antołek, Antolak, Antol.

Jest Pan na dobrym tropie, albowiem nazwisko jest odimienne, powstało od Antoniego. Jest stare, pierwszy zapis tej formy wskazuje na rok 1433. Formy pochodne, jakie Pan w liście wskazuje, też prowadzą nas do wspólnego praprzodka – Antoniego. W gwarze Antolkiem nazywano «małego Antoniego».

Dydek

Nazwisko Dydek pochodzi od różnych podstaw na dyd-. Mogą to być gwarowe czasowniki dydać, dyndać, dydkać «ssać z piersi», może też być przymiotnik dydak «lichy, nóż» albo «strach». Dydek to inaczej cycek «kobieca pierś». Dydek to była też swego czasu obiegowa nazwa 10 fenigów. W zasobie mamy 331 takich nazwisk.

Pieda, Piedo

Pieda, Piedo, mówiąc żartobliwie, jak samo nazwisko wskazuje, pochodzi ono od… Teodora. Tak, obie formy nazwiska powstały od tego greckiego imienia, która zaowocowało w polszczyźnie (od XIII wieku) przebogatym zbiorem nazwisk pochodnych. Od Teodoraka, przez Fedoruka, Fycza i Chwedczuka, aż do Czadro i Cendrzaka. Formy Piedo, Pieda znajdujemy w zasobie w liczbie – odpowiednio – 139 i 137.

Nazwiska od nazw zwierząt

Oto przykłady takich nazwisk i przybliżona częstość ich występowania:
Borsuk — 1571,
Bóbr — 12,
Jeż — 3842,
Klempa — 20,
Kret — 2502,
Kuna — 3719,
Łasica — 716,
Łoś — 5022,
Suseł — 202,
Wiewiórka — 641,
Żubr — 47.

„Dobrze urodzeni”

Wbrew pozorem będzie nie tylko o wielkich rodach, ale przede wszystkim – o sławnych nazwiskach. Do historii bowiem przechodzili utalentowani, a nie tylko dobrze urodzeni.
Mieć nazwisko historyczne – to dopiero zobowiązuje! W zasobie nazwisk polskich spotykamy multum nazwisk ludzi wielkich zasług, nawet ludzi z odległych kręgów kulturowych. Traktujemy dziś ten temat wyłącznie rozrywkowo, bawiąc się przypadkowym efektem i nie dopatrując się związków etymologicznych czy genealogicznych tam, gdzie ich nie ma, bądź być nie może. Bo co ma wspólnego z nami legendarny prezydent Republiki Południowej Afryki - Mandela? Nawet nie sposób zgadywać, ale takie nazwisko nosi aż 74 Polaków i głowę dam sobie uciąć, że z dziada pradziada gadają po polsku, a nie w dźwięcznym języku xhosa. Mamy w języku polskim aż 6 nazwisk Watson, ale żadnego - Holmes…

Korbas

Interesuje mnie etymologia nazwiska Korbas oraz ile w Polsce osób je nosi.

Etymologia całkiem apetyczna, bowiem nazwisko Pana pochodzi od dawnej nazwy dyni (korbas), gdzie indziej zwanej korbalem (lub korbolem). Inne znaczenie to «dzban, pękate naczynie» albo po prostu «baniak». W zasobie PESEL mamy dziś 373 nazwiska, obecne na większości terytorium RP.

Szanowny Panie Przydomku…, czyli słowo od Autora

Na początku był redakcyjny żart... Czy są Polacy, którzy nazywają się jak rzymscy cesarze? Albo noszący nazwiska odpowiadające stopniom wojskowym? Albo czy są w polszczyźnie nazwiska brzmiące jak marki samochodów bądź pierwiastki chemiczne? Przecież w ogromnym zasobie ponad 400 tysięcy współcześnie używanych przez Polaków nazwisk muszą się znaleźć setki takich, które kojarzą się przypadkowo, a w ten sposób stać się mogą inspiracją do refleksji nad własnym nazwiskiem. Zabawa ta okazała się zresztą nienowa, bo już w czasach staropolskich dla rozrywki zestawiano nazwiska według grup znaczeniowych, wielką w tej mierze wykazując pomysłowość.
Zapraszam Czytelników do lektury tego blogu o nazwiskach Polaków i do lektury mojej książki Skąd się wzięło moje nazwisko?
Jesienią ukaże się kolejna książka na ten temat pt. 3500 nazwisk, które powstały z imion.