piątek, 27 grudnia 2013

Od piasty lub piastowania


Od dłuższego czasu zbierałem się do napisania do Pana z zapytaniem o pochodzenie nazwiska, pisze Czytelnik. Moje nazwisko Piaścik najczęściej występuje w północno-wschodniej Polsce, ale instynkt coś mi mówi, że może mieć początek gdzieś na południu ze względu na końcówkę –ik, na Śląsku dość często występującą, hmm, może na Słowacji? Nazwisko może pochodzić od słowa piastować?

Nazwisko jest polskie, powstało od piasty, czyli „głowy koła” lub mitologicznego Piasta kołodzieja, ale może też od - co zresztą sam Pan podpowiada - od czasownika piastować? Piaścik zatem to ten, którego trzeba było długo piastować. Czy nie ładne? Ładne. Trzeba by trochę poszperać w metrykach. Przyrostek -ik nie jest specyficzny dla Śląska (prędzej -ok), zwykle wskazuje na formę zdrobniałą. Obecnie 1016 Polaków nosi to nazwisko.

piątek, 13 grudnia 2013

Potomkowie Sintera

Od czasu gdy buduję drzewo genealogiczne swojej rodziny, poszukuję źródeł, z których wywodzi się nazwisko Zientara lub Ziętara, pisze Czytelnik. Z przekazów rodzinnych wynika, że mój przodek przywędrował około 1800 roku z Węgier i osiedlił się na Górnym Śląsku. Czy to może znaczyć że nazwisko Zientara lub Ziętara ma korzenie węgierskie? Piszę Zientara lub Ziętara, bo możliwe jest przekłamanie, polegające na zamianie w pisowni -en na i odwrotnie. Tego typu błędy urzędnicze zdarzają się też obecnie i przez nieuwagę mogą pozostać na zawsze.

Zdarza się, że sprawy pozornie proste wcale takimi nie są. Czy nazwisko wraz z Pańskim przodkiem mogło przywędrować z Węgier?  Mogło, ale to nie znaczy, że ma węgierskie pochodzenie. Niekoniecznie też powstało wskutek pomyłki osoby wpisującej nazwisko do ksiąg metrykalnych. Owszem, takich przypadków jest wiele, ale warto każdy z nich rozpatrzyć oddzielnie.  
Według K. Rymuta nazwisko powstało od niemieckiej nazwy osobowej Sinter, ta zaś od starego, germańskiego imienia złożonego Sindhari. W polszczyźnie z tej ścieżki etymologicznej pochodzi szereg nazwisk takich jak powyższe oraz (m.in.): Syntysz, Zentar, Zinter, Zientarski,  Zientarzewski, Ziętera, Żentarski, a nawet Rzentara i Dziętara.  W zasobie współczesnym znajdujemy 1491 nazwisk Zientara.

piątek, 29 listopada 2013

Jończy z Juńczykiem

Czy mógłby Pan znaleźć jakieś informacje na temat nazwiska Jończy – napisał Czytelnik. [...] Podejrzewamy, że nazwisko te pochodzi od słów joński, Jonowie...
Krótko później inny Czytelnik zapytał o podobne nazwisko: Od dawna już zastanawiałem się nad pochodzeniem swojego nazwiska. Jest ono dość rzadkie jako Juńczyk i częściej występujące jako Jończyk, ale myślę, że oba te nazwiska mają wspólne pochodzenie. Niedawno odkryłem, że istnieje herb, który nazywa się Juńczyk. Odkrycie to skłoniło mnie do dalszych poszukiwań i dotarłem do paru ciekawych informacji (również w Internecie). Jedna z nich to taka, że nazwisko to pochodzi od nazwy, jaką używano określając młode byki.


Podobieństwo nazwisk (w cytowanych wyżej formach) jest uderzające, choć etymologicznie wcale niejednorodne. Nazwiska mająca za podstawę Joń-  wywodzą się od imienia Jan. Jończa, Jończak, Jończyk, Jońko, Jonoś i wiele innych są formami odimiennymi i nie pochodzą od nazwy greckiego porządku architektonicznego, choć szkoda, bo brzmią tak podobnie.
Inaczej jest z herbowym Juńczykiem, który pochodzi od „nie poświadczonego przez słowniki” (jak pisze K. Rymut) przymiotnika juny, czyli młody (w rosyjskim junyj – młody). Stąd pochodzi też junak, oznaczający odważnego młodzieńca. Junosza to młodożeniec, pan młody. Junocha – panna. Gwarowo juniec (także XIV-wieczna forma joniec) rzeczywiście oznaczał byczka, albo młodego wołu, zaś słowem junc określano byka. W zasobie mamy 391 nazwisk Jończy i 145 Juńczyk.

piątek, 22 listopada 2013

Łomot i nazwiska

Skąd pochodzi nazwisko Lomott? Forma Łomot niewątpliwie wywodzi się od rzeczownika pospolitego łomot (huk, łoskot), ale w niniejszej formie, charakterystycznej dla języka niemieckiego, wskazuje na modyfikację regionalną pomorską lub śląską. Współcześnie w użyciu pozostaje 21 nazwisk Lomott (połowa mieszka w Piszu), 115 Łomot (głównie w Makowie Mazowieckim) i 8 Łomott (w Lubinie i Łodzi).

piątek, 15 listopada 2013

Natan z drewutni

Nazwiska Natoń, Natoński wywodzą się od biblijnego imienia Natan o etymologii hebrajskiej (pierwotnie znaczyło ‘on (tzn. Bóg) dał’) albo staropolskiego słowa natoń, czyli drewutnia, miejsce składania drewna. „Wierzysko, miejsce gdzie drwa chowają, natoń też zową czytamy w XVI-wiecznym słowniku Jana Mączyńskiego. Natońskich jest 200, najliczniejsi są w Łańcucie, Natoniów 23, najwięcej w Chrzanowie.

piątek, 8 listopada 2013

Nazwisko z szałasu?

Od zawsze tata utwierdzał mnie w przekonaniu, że nasze nazwisko Saternus ma korzenie w grece lub łacinie, pisze Czytelniczka. Jakież było moje zdziwienie kiedy to okazało się, że spora liczba osób o tym nazwisku zamieszkuje Śląsk. Proszę o wyjaśnienie w miarę możliwościowi, skąd pochodzi to dość ciekawe i nie aż tak popularne nazwisko.

Łacińskie brzmienie może naprawdę zmylić, choć mamy w zasobie nazwisko Saturnus, wyprowadzane od nazwy łacińskiego bóstwa, ale nie tędy droga. Jeśli udać się za Saternusem w przeszłość, to trafilibyśmy nie na Forum Romanum, ale do… cygańskiego szałasu. Według K.  Rymuta nazwisko Pani pochodzi bowiem od rzeczowników: szater, szatra, siatra, oznaczających szałas lub obozowisko cygańskie. Być może pochodzi od gwarowego czasownika szatrać, czyli baczyć, pamiętać, uważać. Pewnym tropem jest też niemiecka nazwa osobowa Schatter, której oddziaływanie możemy założyć ze względu na znaczną frekwencję nazwiska na Śląsku.

piątek, 25 października 2013

Noblista od sieni

Pani Waleria z Purdy pyta o słynne, polskie nazwisko Sienkiewicz (vel Sieńkiewicz). Etymologia jest przeraźliwie pospolita, bo wywodzi się od sieni albo siana. Używane w przeszłości głównie na Kresach Wschodnich mogło mieć swój źródłosłów w prawosławnym imieniu Siemion. Forma Sienkiewicz (Sieńkiewicz) notowana jest w dokumentach od 1736 roku. Nie mogę natomiast a priori przesądzić o związkach – po kądzieli – Pani rodu z polskimi Tatarami zamieszkującymi Kruszyniany i Bohoniki, bo to już jest całkiem inna historia. To piękne, dziś literackie (i noblowskie!) nazwisko, występuje współcześnie 10 658 razy, w całej Polsce, lecz szczególnie często na Białostocczyźnie.

piątek, 18 października 2013

Karpy, karpie i Karpiowie

Karpowicz to XVI-wieczna forma utworzona od podstawy karp-, jak w nazwie ryby, lub słowie karpa, czyli pnia z korzeniami pozostałego po ścięciu drzewa, bądź prawosławnego imienia Karp (grec. Karpos) lub staropolskiego czasownika karpać – naprawiać. Nazwisko częste w Białymstoku i regionie.
Podobną etymologię ma ponad 100 polskich nazwisk, w tym Karp i Karpa.

piątek, 11 października 2013

Węgierskie nazwisko?

Pan Szabat pisze: Od dawna próbuję dociec, skąd wywodzi się moje nazwisko i jak dotąd natknąłem się na dwa tropy. Pierwszy, najbardziej oczywisty to święto żydowskie. Drugi trop to słowo pochodzenia węgierskiego. Prawdopodobnie tak nazywali się najemnicy wojenni rodem z Węgier. Mieszkam na Podkarpaciu i tutaj swego czasu (według przekazów starszych ludzi)  przebywali „Madziarzy”.

Skojarzenia z żydowskim świętem, owszem, są w pełni zasadne. Od słów: sabat, szabat, szabas powstało wiele nazwisk używanych nie tylko przez polskich żydów, ale i Polaków. Stąd się wzięło nazwisko Sabatoński, czy Sabatowicz (że posłużę się tylko dwoma przykładami z typowo polskimi przyrostkami), ale także Szabatka, Sabaciński, czy Sabatnik (jak nazywał się lichtarz wieloramienny używany podczas szabasowej wieczerzy, czyli menora). Ale patrząc historycznie, żydowski szabas wziął się od biblijnej… soboty (lub jej licznych synonimów), czyli dnia poprzedzającego niedzielę. A tego dnia, jak pamiętamy, Bóg po niewątpliwym trudzie tworzenia świata, powziął ważną decyzję, że ma już dość i czas, by sobie odpoczął. Po starohebrajsku zaś odpoczął znaczy šabbāt. Tak to zapisano w oryginalnym tekście. I z tego prastarego korzenia wywodzi się bardzo dużo nazwisk, nie tylko zresztą w języku polskim. Tak wykłada to prof. E. Breza. Trop węgierski nie jest nam potrzebny do objaśnienia tej etymologii.
Obecnie to nazwisko nosi 1912 Polaków.

piątek, 4 października 2013

Od serwatki do całusa

Nazwisko Mulczyński może wywodzić się z mulić, muł, mulka «serwatka z mleka owczego, żentyca», także od mułka – gwarowego słowa oznaczającego 'mąka', lub od niemieckiej nazwy osobowej Muhl. Mulką nazywano też pocałunek, całus. W zasobie 231 nazwisk, najliczniejsi są Mulczyńscy w Poznaniu.

piątek, 27 września 2013

Potaż, Potasz, Potaś...

Nazwisk utworzonych od słowa potaż (potasz, potaś) jest niemało. Jak już była mowa, wynika to ze znaczenia potażników w gospodarce dawnej Polski. Oto nazwiska powstałe od tej podstawy z różnymi przyrostkami i po różnych przekształceniach fonetycznych: Potas, Potasiak, Potasiek, Potasiewicz, Potasik, Potasiński, Potasniczak, Potasnik, Potasz, Potaszkiewicz, Potaszkin, Potasznik, Potaszników, Potaszuk, Potaszyński, Potaś, Potaśniczak, Potaśnik, Potaz, Potaznik, Potaźnik, Potaż, Potażek, Potażnik, Potażnik.
Najliczniejsi są Potasińscy (319), Potasiakowie (181) i Potasznikowie (98).

piątek, 20 września 2013

Potaż, potasz, potaś

Nazwisko Potaś wywodzi się od słowa zapisywanego dawniej jako potasz, potaż, potaś, oznaczającego węglan potasu (otrzymywany był z popiołu drzewnego, a używany do celów przemysłowych). Polska, zwłaszcza w XVII i XVIII w., była  eksporterem potażu, który od starożytności był używany jako surowiec do wytwarzania mydła, szkła, wyrobów ceramicznych, bielenia tkanin i jako nawóz. Potażnikiem nazywano człowieka produkującego potaż.
W staropolszczyźnie określano też tym słowem wywar z mięsa lub warzyw, albo rosół („Mały słownik zaginionej polszczyzny”, red. Felicja Wysocka, Kraków 2003).

piątek, 13 września 2013

Niedział czy niedziela?

Chciałabym poznać pochodzenie nazwiska Niedziółka, pisze Czytelniczka. Występują one w Karczewie na Mazowszu. Nie wiem czy to przypadek, ale w Karczewie występuje nazwisko Niedziułka z "u", czy może gdzieś został zrobiony błąd?

Obie formy nazwiska Niedziółka (Niedziułka wcale nie jest formą błędną)  wywodzą się rzeczownika niedział, jak w czasach staropolskich nazywano gospodarstwo drobnoszlacheckie, nie podzielone między ojca a synów. W „Słowniku najstarszych nazwisk polskich (XII-XV wiek)” znajdujemy nazwisko Niedziałka, odnotowane po raz pierwszy w 1386 roku. Natomiast „Słownik odapelatywnych nazwisk Polaków” tłumaczy pochodzenie nazwiska jako zdrobnienie rzeczownika pospolitego niedziela. W zasobie współczesnym mamy 1958 form Niedziółka i 82 Niedziułka.

piątek, 6 września 2013

Potomkowie Błażeja

W jednym z komentarzy, już dość dawno temu, pojawiła się prośba o objaśnienie pochodzenia nazwiska Błaszczyk. Jest to nazwisko odimienne pochodzące od Błażeja, pierwotnie oznaczające oczywiście kogoś, kto był potomkiem człowieka o takim imieniu. W tej formie imię notowane od 1607 roku. Ma ok. 25 tys. użytkowników, co oznacza, że jest na 98. miejscu na liście najczęściej spotykanych polskich nazwisk. Od tego imienia powstało wyjątkowo dużo nazwisk.

piątek, 23 sierpnia 2013

Parol na misia

Panie Henryku, mam 13 lat i interesuję się historią. Czytanie Angory zawsze rozpoczynam od lektury Pańskiej rubryki. Chciałbym się dowiedzieć, jakie jest znaczenie nazwiska Parylak. Proszę też o wyjaśnienie znaczenia nazwiska mojej mamy: Misiewicz.

Parylak to nazwisko utworzone od słowa parol, czyli ‘zobowiązanie słowne, słowo honoru’, Misiewicz natomiast (forma notowana już w XVII wieku) pochodzi od misia, jak zwano niedźwiedzia lub… grubasa. Parylaków jest w zasobie współcześnie używanych nazwisk 285, zaś Misiewiczów 3605.

piątek, 9 sierpnia 2013

Aleksy i nazwiska

Mam prośbę o podanie znaczenia, pochodzenia i liczby użycia nazwiska Oleszczuk, pisze Czytelniczka. Nigdzie nie mogę znaleźć informacji na ten temat, a jestem ciekawa. 

Nazwisko to powstało od staropolskiego imienia Oleksy (Aleksy) lub wschodniosłowiańskiego Oleksander (Aleksander). Nazwisko modyfikowało swą formę w ciągu wieków i pod wpływem regionalnym (wschodnim) przybrało tę postać. Podobnie jak Olesiczuk, Olaszczyk, Oleszo, Oleszczyk, Oleszej, Oleszczyński i inne.  W zasobie nazwisk współcześnie używanych jest 3637 takich nazwisk.

piątek, 26 lipca 2013

Od dyląga do Dylonga

Pragnę się dowiedzieć o pochodzenie nazwiska Dylong, pisze Czytelnik. Z opowieści rodzinnych wiem, że dziadek podczas I wojny światowej, będąc w Paryżu, został zaproszony przez generała na obiad, gdyż generał był zdziwiony, że posiada takie samo nazwisko. Czy moje nazwisko nie jest przypadkiem pochodzenia francuskiego, a może raczej wywodzi się ze wsi Dyłągówka. Zaznaczę, iż mieszkam na Górnym Śląsku.

Nie szukałbym antenatów ani źródła nazwiska we Francji. Zbieżność fonetyczna, tak częsta nawet między egzotycznymi językami, nie ma znaczenia w etymologii. W gwarze dylągiem zwano wysokiego mężczyznę, dryblasa i to jest źródłosłów, którego Pan szuka. Istniała też forma tożsama: dryląg, oznaczająca wyrostka, niezgrabnego wysokiego parobka (Jak w Słowniku gwar polskich podaje Jan Karłowicz). W zasobie nazwisk współcześnie używanych jest 1010 takich nazwisk, większość Dylongów mieszka na Górnym Śląsku i Opolszczyźnie.

piątek, 12 lipca 2013

Katański i Katyński

Nazwisko Katyński pochodzi albo od kata albo – nieco bardziej ryzykowny trop – jako modyfikacja od rzeczownika katana (jest bowiem też nazwisko Katański). Dodajmy, że katana lub katanka to w dawnej polszczyźnie kurtka wojskowa, także część stroju ludowego lub synonimiczne określenie kaftana, bluzy’. Być może u początku nazwiska stoi imię Katarzyna, która  formach pochodnych zaowocowała liczną grupą nazwisk do dziś używanych. W zasobie 170 nazwisk Katyński i 133 Katański. Katyńskich najłatwiej spotkać w Przemyskiem, Katańskich w Oświęcimiu.

piątek, 28 czerwca 2013

Łuk, łuczyć...

Łuc – XV-wieczna forma nazwiska utworzonego od podstawy łucz-, jak w staropolskim imieniu Łuczan oraz wyrazów łuk, łuczyć (rzucać do celu, trafiać, zmierzać, oglądać). Istniał w staropolszczyźnie związek frazeologiczny swego łuczyć, oznaczający występowanie w obronie czegoś. W zasobie 1030 nazwisk i ogromna masa odmiennych.

piątek, 21 czerwca 2013

Tas

Tas ma bardzo malownicze, rdzennie polskie pochodzenie. Otóż wieki temu tas (albo tasy, tasza, tasik) był to ‘kram pod namiotem, stragan, buda kramarska okryta płachtami’. „Powywracał im tasze, powywracał stoły”, pisał Wacław Potocki. Stąd tasarz to inaczej kramarz. Taską nazywano filiżankę. W zasobie 255 nazwisk (i bardzo wiele wariantów).

piątek, 14 czerwca 2013

Gajewscy i inni

Nazwisko Gajewski pochodzi od wyrazu gaj ‘zarośla, lasek’, ten zaś od czasownika gaić, czyli ‘zielenić’. E. Breza pisze: „Nazwisko, a przedtem przezwisko Gaj, odniesione zostało do kogoś, kto mieszkał wśród zagajników. Łatwo to wywieść z  tekstów  niemieckich czy łacińskich, w jakich najpierw pojawiły się nasze pomorskie nazwiska, a więc z określenia łacińskiego, typu: Joannes de Gaj czy niemieckiego  Johann aus Gaj (…)”. To wyjaśnia potężną liczbę funkcjonujących obecnie w zasobie nazwisk – 25666. Z tego samego korzenia semantycznego wyrasta nazwisko Gajowniczek, tu w formie deminutywnej (zdrobnionej) od nazwiska (tytułu) Gajowy. 
Gajewscy, ród rozległy, występują od wieków w herbarzach i to pod pięcioma różnymi herbami: Jelita, Ślepowron, Sulima, Rola i Ostoja. Obecnie mamy 1291 nazwisk Gajowniczek i tylko 341 Gajowy.

piątek, 7 czerwca 2013

Na Mi-

Nazywam się Michna, pisze Czytelniczka, i chciałam spytać, skąd mogłoby wziąć się moje nazwisko? Mój ojciec twierdzi, że może być ono pochodzenia niemieckiego. Co do mojego nazwiska mam jednak wątpliwości. Mam też wrażenie, że nierzadko jest ono spotykane w wersji z „o” na końcu, co tłumaczyłoby częste pomyłki w urzędach, itp.

Michna to czysto polskie, stare nazwisko pochodzące od imienia Michał, albo imion złożonych na Mi-, typu Miłosław, Mirosław, Mikołaj. Imię Mich notowane jest już w roku 1125. Owszem, pod wpływem uwarunkowań regionalnych notuje się końcówki -o, ale nie oznacza to innego wytłumaczenia niż to powyższe. W zasobie nazwisk współcześnie używanych jest 2430 nazwisk Michna, zaś Michno – 1781.

piątek, 31 maja 2013

Od nalewania

Nalewaj to nazwisko odczasownikowe, powstało od nalewać. Możliwe też pochodzenie od  nalewaja, nazwy naczynia, z którego nalewano. Nalewajkiem zwano stronnika kościoła greckiego. W zasobie 440 nazwiska, które są szczególnie często spotykane w Ostrowcu Świętokrzyskim i rejonie Poznania, Gniezna, Mogilna, Inowrocławia.

piątek, 24 maja 2013

Od górala do Górala

Góral to nazwa mieszkańca gór. I stąd nazwisko: od rzeczownika góra, góry, czyli miejsca pochodzenia. Nazwa grupy etnicznej, która poprzez przezwisko utrwaliła się w nazwisku. Warto też pamiętać o homonimach. Góralem nazywano także posła (deputowanego), kapelusz typu góralskiego, rodzaj tańca, zaś w gwarze krakowskiej i Galicji zachodniej określano tak... łotra i złodzieja. Nazwisko to nosi ok 8 tys. Polaków, najwięcej mieszka ich w Warszawie (ok. 400), zaskakujące jednak, że w o wiele mniejszym Węgrowie mieszka ok. 300 osób o tym nazwisku.

piątek, 17 maja 2013

Nazwiska od zmarszczek

Nazwisko Merło, które nosi zaledwie ok. 30 Polaków, ma bardzo ciekawe pochodzenie. Marlić się oznaczało kiedyś ‘marszczyć (dostawać zmarszczek)’. Po staropolsku marlicą (merlicą) nazywano skórę padłej owcy, oczywiście skojarzenie z wyrazem mrzeć, zmarł nie jest przypadkowe. Zaskakująco sporo nazwisk powstało z tego źródła, także np. formy: Morlo, Merle, Myrła, Mirlak i ok. 40 innych.

piątek, 10 maja 2013

Błyszczące nazwisko

Kmita, choć nazwisk sporo, bo 2402, to pochodzenie nazwiska jasne nie jest. Po raz pierwszy notowane w 1350, ale rodowód ma wcześniejszy, bo prasłowiański. Istotny jest trop w języku czeskim, gdzie słowo kmen oznacza ‘ród, plemię, pokolenie’. Kazimierz Rymut wskazuje czasownik (też czeski) kmitati ‘błyszczeć’ i takiż rzeczownik kmit ‘błysk’. Nazwisko nie ma nic wspólnego z kmieciem, który to wyraz pochodzi z łacińskiego comites (comes),  co znaczyło pierwotnie ‘towarzysz’.

piątek, 3 maja 2013

Telenazwiska

Do uwag na temat nazwiska Telehojna (zob. poprzedni wpis) warto dodać, że nazwisk z elementem Tele- mamy więcej.  Są to np. Telc, Telcz, Telczykowski, Telczyński, Telec, Telech, Telechiewicz, Telechon, Telechoń, Telechowicz, Telechowiec, Telechowski, Telechun, Telecki (jest jeszcze kilkadziesiąt innych). Wszystkie pochodzą z tych samych źródeł, którymi mogą być niemiecka nazwa osobowa Tell, ukraiński (tel'a) bądź czeski (tele) rzeczownik pospolity oznaczający cielę. Warto dodać, że te źródła nie wykluczają się, tzn. jedno z nazwisk może pochodzić np. od Tell, inne od tele.
Wszystkie te nazwiska są rzadkie, nosi je od paru do kilkudziesięciu osób.

piątek, 26 kwietnia 2013

Cielę i choina

Proszę o ustalenie znaczenia nazwiska Telehojna. Ojciec pochodził ze Stanisławowa. W akcie urodzenia on jak i jego rodzice mieli wpisaną narodowość polską, wyznanie rzymsko-katolickie. Mówił, że rodzina wywodzi się z Węgier.

Nie ma dającej się jednoznacznie wskazać podstawy słowotwórczej dla tego nazwiska, musimy zatem założyć, iż jest to złożenie Tele i Hojna. Pierwszy człon nazwiska może pochodzić z języka niemieckiego (od nazwy osobowej Tell), ukraińskiego tel'a albo czeskiego tele ‘cielę’. Może też wywodzić się od rosyjskiego słowa telega, oznaczającego prosty wóz gospodarski. Sugestie kresowe są tym silniejsze, że pobrzmiewają w imionach Telesfor czy Telimon. Część druga może pochodzić od rzeczownika pospolitego choina, czyli ‘sosna’, które występowało także w postaci z dźwięcznym [h] (wtedy było pisane przez samo h). W zasobie nazwisk współcześnie używanych występuje  5 razy.

piątek, 19 kwietnia 2013

Gallus z Galii

Proszę o przybliżenie mi etymologii nazwiska Gałaszek, pisze Czytelnik. Rodzina pochodzi z południowej części Górnego Śląska, ale na podobnie brzmiące nazwisko natknąłem się u  Czechów.

Rodowód nazwiska to średniowieczne imię Gallus, pochodzące od nazwy etnicznej Gal. Oznaczała ona kogoś, kto przywędrował z Galii, to znaczy krainy historycznej w Europie Zachodniej, obecnie obejmującej tereny Francji, Belgii i północnych Włoch.
Niektóre nazwiska z elementem Gał-, np. Gałaj, Gałuszka, mogą mieć źródłosłów w dawnych nazwach osobowych na Gal-, Gał-, które z kolei mogą pochodzić od wyrazów pospolitych typu:  galas, gałuch, gałka.

piątek, 12 kwietnia 2013

Lik? Trudno wypowiedzieć

Chciałbym dowiedzieć się czegoś więcej o pochodzeniu mojego nazwiska Lik, pisze Czytelnik. Jedyne co wiem, to ma ono jakiś związek z Ełkiem, a część mojej rodziny pochodzi z Gorlitz, a część ze Zgorzelca.

W staropolszczyźnie lik to inaczej liczba, ilość, suma czegoś. „Namiętności likiem trudno wypowiedzieć” żalił się Sebastian Petrycy na progu XVII wieku. Pod likiem, czyli w miarę, w odpowiedniej ilości. I dziś używamy zwrotu bez liku, w znaczeniu czegoś niepoliczalnego. W języku potocznym występowały i inne znaczenia: porządek, miara, poczet, lejek. W gwarze likiem nazywano lek. Tak określano trzy jedności albo pojęcia: zawsze i tylko. W Pana przypadku może zachodzić też kwestia spolszczenia niemieckiego nazwiska Lick (Lueck). W zasobie 466 nazwisk i liczna grupa nazwisk pochodnych.

piątek, 5 kwietnia 2013

Gwizd dzika w herbie

Pani Małgorzata z Dusznik-Zdroju pyta o nazwisko Hudyma. Było to nazwisko panieńskie jej babki, która pochodziła z Drohobycza. Ponoć była to zubożała rodzina szlachecka, jak pisze nasza Czytelniczka, mająca herb przedstawiający gwizd dzika (tzn. ryj) i topór.
Nazwisko, pani Małgorzato, nie stanowi większej zagadki, gdyż jest formą pochodzącą od przymiotnika chudy. Zarówno Hudyma (188 nazwisk w użyciu), jak i Chudyma (4 nazwiska) mają ten sam początek. Mieszkają oni w większości na tzw. Ziemiach Odzyskanych, co może potwierdzać wschodnie pochodzenie nazwiska.

piątek, 29 marca 2013

Mały pokojowiec?

Pokojowczyk to stare nazwisko, prowadzące do XV-wiecznej formy pokoj, czyli spokój, przymierze, także izba. Wskazywałbym jednak bardziej prozaiczną etymologię. Pokojowcem (albo pokojowym) zwano we dworze służącego, zatem być może deminutiwum, czyli zdrobnienie, dotyczy pomocnika pokojowca? W użyciu mamy 173 nazwiska. Ich posiadaczy najczęściej można spotkać w Kaliszu.

piątek, 22 marca 2013

Skąd Ożdżyński?

Przychylałbym się do etymologii prowadzącej do rzeczownika pospolitego ożga, oznaczającego ogień, pożogę, a także pogorzelca. Przynajmniej uzasadnia to fonetyka. Ale może to być także forma, którą pozbawiono spółgłoski z początkowej części, a kiedyś nazwisko to brzmiało Dożdżyński albo Możdżyński. Warto byłoby zajrzeć do ksiąg metrykalnych. Jednak liczba nazwisk w zasobie (302) raczej dowodzi, że jest to forma niezmodyfikowana, oryginalna.

piątek, 15 marca 2013

Stryj czy stryk?

Nazwisko Strykowski pochodzi najprawdopodobniej od nazw miejscowych Stryków, Strykowo, może Strykowice (taka równoległa etymologia jest możliwa, bo nazwisko mogło powstać w wielu miejscach kraju). Z kolei nazwa miejscowości pochodzi najpewniej od nazwy osobowej Stryk, to zaś zapewne ma źródło w wyrazie  stryk ‘powróz’ (dziś znane tylko w formie stryczek), które pochodzi z  niemieckiego Strick. Nie można jednak wykluczyć, że jest to forma zgrubiała od stryj.

piątek, 8 marca 2013

Wysoko urodzony

Postanowiłem zapytać o pochodzenie nazwiska Supernat, pisze Czytelnik. Spotkałem się z opinią osoby noszącej takie same nazwisko, która stwierdziła, że nasze pochodzi ono od włoskiego określenia supernatus, czyli w swobodnym tłumaczeniu ‘wysoko urodzony’.

Nazwisko Pańskie wywodzi się nie tyle z włoszczyzny, co z łaciny, a można je potraktować jako złożenie słów super- i natus, mogące rzeczywiście oznaczać człowieka wysoko urodzonego (bądź kogoś „znajdującego się wysoko”, czyli metaforycznie: bujającego w obłokach, od czasownika trzeciej koniugacji supernus). W użyciu pozostaje 209 takich nazwisk.

piątek, 1 marca 2013

Co to są hamery?

Czytelnik pyta o pochodzenie nazwisk Chamerski i Hamerski. Dodaje przy tym, że Hamerscy już w XVI w. byli szlachtą herbu Tępa Podkowa, a wywodzili się z miejscowości Hamery pod Nakłem. 
Rodowód nazwiska jest prosty i wiąże się ze staropolskim hamerem (albo hamrą bądź hamernią), czyli ‘kuźnią’. Hamerski vel chamerski – ten przymiotnik funkcjonował w obu zapisach, znaczy więc tyle co ‘kowalski’. W gwarze hamerą nazywano burzę, zawieruchę, co niesie w sobie także wyraźny element dźwiękonaśladowczy. Hamernikiem zwano – też w gwarze – człowieka gwałtownego, raptusa. W zasobie nazwisk mamy 483 Chamerskich i 852 Hamerskich.

piątek, 22 lutego 2013

Nazwiska od czerpaka

Nazywam się Mosur i pochodzę z Olkusza. Skąd pochodzi to nazwisko? Co oznacza? Jedni mówią, że pochodzi z Kresów inni zaś, że wywodzi się z Niemiec. Spotkałem się z odmianami nazwiska nawet w moim mieście: Mossur, Mosór, Mossór. Która forma była pierwotna?

Mimo że nazwisko brzmi z niemiecka, jest rdzennie polskie i wyprowadzamy je od dawnego rzeczownika mosor, jak nazywano naczynie wydłubane z drewna, inaczej czerpak (nazwisko Czerpak też istnieje). Ten pospolity rzeczownik dał początek wielu nazwiskom, m.in. Mosorek, Moszura, Moszurenko, Mosarski, Mosyrz, Mosierz, Mąsior, Monsiorski. W staropolszczyźnie mosem (lub musem) nazywano garniec lub (czyli) miarkę.

piątek, 15 lutego 2013

Golibroda?

Objaśniając etymologię nazwiska Bralczyk, K. Rymut wskazuje podstawę słowotwórczą bra-, jak w czasowniku brać, lub brat, jak w imionach złożonych typu Bratumił. Z kolei L. Tomczak w Słowniku odapelatywnych nazwisk Polaków podpowiada inną ewentualność: staropolski rzeczownik brala, czyli broda. Trzeba jednak pamiętać, że czasownik brać w staropolszczyźnie miał szerszy zakres semantyczny i znaczył także: unosić, porywać (pisze o tym W. Boryś w Słowniku etymologicznym języka polskiego).  Nazwisko Bral notowane było już w 1459, zaś sufiks -czyk, właściwy dla deminutywów, czyli zdrobnień, sugerowałby pochodzenie odrzeczownikowe i odzawodowe zarazem (por. kominiarczyk, młynarczyk, pisarczyk, psiarczyk).

piątek, 8 lutego 2013

Skarżyński?

Nazwisko Cejrowski powstało od niemieckiego czasownika zeihen «oskarżać, obwiniać», który dał początek rzeczownikowi zeiher, czyli «oskarżyciel». Jest to, jak podaje Edward Breza, rdzeń indoeuropejski, a więc bardzo stary. Spolszczony pod względem fonetycznym (cejer), utworzył nazwisko „niby to szlacheckie’. Najwięcej Cejrowskich mieszka w Starogardzie Gdańskim, Gdańsku, Świeciu, Gdyni.

piątek, 1 lutego 2013

-isz

Interesuje mnie, pisze Czytelniczka, pochodzenie nazwiska moich przodków – Grzebisz. Interesuje mnie źródłosłów nazwiska oraz czy przyrostek -isz może wskazywać na żydowskie korzenie? Byłoby to ogromne zaskoczenie dla mnie i jednocześnie ironia losu, ponieważ rodzina nie kryje swoich antysemickich przekonań. B.

Droga Pani, nazwisko pochodzi od podstawy grzeb-, jak w czasowniku grzebać, lub rzeczownikach grzebień, grzebło. Sufiks -isz nie ma nic wspólnego z żydostwem. Spółgłoska [sz], od schyłku średniowiecza wymawiana twardo, wskazywała na formę zdrobniałą. Prof. K. Rymut daje takie przykłady zdrobnień: Brodzisław Brodzisz, Fabian Fabisz. A zatem pochodzenie nazwiska stare i rdzennie polskie.

piątek, 25 stycznia 2013

Fryderyk Fiderkiewicz

Fiderkiewicz to nazwisko odimienne, powstałe od Fryderyka, obecnego w polszczyźnie od XIII wieku. Jak pisze K. Rymut, w średniowieczu występowało w licznych wariantach fonetycznych: Frydrych, Fryderych, Fryderyk, Fredryk, ale także jako Biedrzych. Genetycznie niemieckie. W użyciu pozostaje 56 takich nazwisk (ok 1/3 osób noszących je mieszka w Warszawie).

piątek, 18 stycznia 2013

Od hajduków

Mam 94 lata, pisze pan Mieczysław Ajdukiewicz z Krynicy Zdroju. Mój pradziad, który mieszkał gdzieś na Wileńszczyźnie i nosił przydomek Ejduk. Dowiedziałem się o tym w 1936 roku. Pradziad brał udział w powstaniu listopadowym i gdy groziło mu aresztowanie, zbiegł do zaboru austriackiego, w okolice Ropczyc. Dziś pytają mnie wnuki, a ja nie mogę wiele im wytłumaczyć…

Szanowny Panie,
zarówno przydomek (Ejduk), jak i nazwisko wywodzą się od hajduka, żołnierza piechoty węgierskiej, lekko zbrojnego piechura. Możliwe też pochodzenie od sługi dworskiego, ubranego w strój węgierski. W staropolszczyźnie w użyciu było wiele znaczeń tego słowa: ‘pachołek, policjant, rabuś’, ale także: ‘gajowy, dozorca i taniec góralski’. Od hajduka, pochodzi rzeczownik hajduczenie, czyli ‘bycie hajdukiem, sługą’. Z kolei czasownik hajduczyć znaczył ‘tańczyć hajduka’. W zasobie nazwisk współcześnie używanych znajdujemy 114 form Ajdukiewicz i 5 samodzielnie istniejących form Ejduk (ale również 18 Ejdukiewicz).

piątek, 11 stycznia 2013

Klepczarek

Początek nazwisku dał czasownik klepać, albo nieużywany już staropolski rzeczownik klep, czyli rodzaj sieci. Klepaczem zwano niegdyś kowala, tak nazywano też narzędzie do wyklepywania. Klepczarz to z kolei rzemieślnik wytwarzający klepki i być może nazwisko jest formą wywodząca się wprost od niego. W zasobie 505 nazwisk, najwięcej Klepczarków mieszka w centralnej Polsce, zwłaszcza w Łodzi.

piątek, 4 stycznia 2013

Z Węgier, Włoch czy Sudanu?

Nie wiem – pisze Czytelniczka – czy w Polsce  żyje jeszcze ktoś noszący nazwisko Kassala. Mam również wątpliwości, czy krajem pochodzenia przodków są Węgry, czy może Włochy (Cassala), a może pochodzimy z Afryki z Sudanu? - gdzie leży miasto Kassala?

Rzeczywiście, piękne, z włoska brzmiące nazwisko, kojarzone w pierwszym odruchu z cassella postale, czyli… ze skrzynką pocztową. O imporcie nazwiska przesądzi tylko kwerenda genealogiczna. Naturalnie, nie można wykluczyć, że Pani przodkowie przybyli na wschodnie rubieże Austro-Węgier za pracą. Gdyby zajrzeć do włoskich książek telefonicznych pewnie znaleźlibyśmy wielu Pani „krewnych”.
Encyklopedie wskazują nam miasto na wschodzie Sudanu, nazywające się identycznie, ale traktowałbym to jako przypadek. Pochylmy się jednak nad propozycjami rodzimymi, bowiem źródła ojczyste wskazują też pewien ślad. Otóż nazwisko wywodzić się może od podstawy na kas-, jak Kazimierz, albo kasać się, czyli jak mawiano w staropolszczyźnie, wyczekiwać kogoś z radością, ale też opasywać się (np. pasem). Kasać oznaczało również postawę hardą, zuchwałą, takież odpowiedzi, dawane komuś. W słowniku historyczno-etymologicznym „Nazwiska Polaków” K. Rymuta znajdujemy nazwiska Pani i podobne: Kassalik, Kassan, Kassolik, Kassyna. Ale nazwisko mogło powstać od dolnoniemieckiego przymiotnika kass (kasch) oznaczającego kogoś ruchliwego, żwawego (E. Breza). Współcześnie dwóch Polaków nosi nazwisko Kassala i pięciu Kasala.